Doğu Ufukları

Cidde, Suudi Arabistan 25 Haziran 2025

Orta Doğu’nun Uzak Doğu ile ilişkisi dünyayı nasıl yeniden şekillendiriyor?

Uzak Doğu’nun Orta Doğu, Kuzey Afrika ve Türkiye (MENAT) bölgesi ile olan zengin ve köklü geçmişi, kadim “İpekli Yolu” ile başlayarak günümüzün dijital iletişim kanallarına kadar uzanıyor. Son yıllarda Uzak Doğu ve MENAT bölgesi bağlarını güçlendirerek altyapı ve turizmden enerji ve savunmaya kadar çok çeşitli sektörlerde güçlü ekonomik ve kültürel ortaklıklar kurdu.

Suudi Arabistan’ın Çin ile ilişkisi nasıl gelişti?

Suudi Arabistan uzun zamandır Amerika Birleşik Devletleri ve Batı Avrupa ile yakın ilişkiler kuruyor. 1990’larda, küresel dinamiklerdeki değişimi fark eden Suudi Arabistan; Japonya, Güney Kore ve özellikle Çin gibi Asya ülkeleriyle de ilişkilerini güçlendirmeye başladı. Aynı zamanda Çin, özellikle 2013 yılında küresel altyapı geliştirme stratejisi olan “Bir Kuşak, Bir Yol” (Belt and Road Initiative – BRI) projesinin başlatılmasının ardından Arap dünyasıyla daha güçlü ilişkiler geliştirmeye çalıştı. 2016 yılında Çin, Arap ülkeleri ile daha derin bağlar kurmak için tarihi, medeni ve coğrafi ekonomik nedenleri vurgulayan “Arap Politika Belgesi”ni yayımladı.^[1] O zamandan bu yana ülke, neredeyse tüm Arap devletleri ile iş birliği anlaşmaları imzaladı ve bu devletler arasından pek çoğu Asya Altyapı Yatırım Bankası’nın (Asian Infrastructure Investment Bank – AIIB) üyesi oldu.

Suudi Arabistan’ın Arap-İslam dünyasındaki etkisi ve küresel enerji pazarındaki kritik rolü, onu Çin için hayati bir ortak haline getiriyor. Aynı şekilde Çin ve diğer Asya ülkeleri, Suudi Arabistan’ın dış ilişkilerini çeşitlendirmesine ve iddialı yerli ekonomik reformları desteklemesine yardımcı oluyor.

Suudi Arabistan-Çin ilişkisindeki temel kilometre taşları neler?

Çin ve Suudi Arabistan arasındaki ilk üst düzey devlet etkileşimleri 1999 yılında Çin Başkanı Jiang Zemin’in Suudi Arabistan’ı ziyaret etmesi ve ardından Kral Abdullah’ın 2006 yılında Çin’i ziyaret etmesiyle gerçekleşti.

Gelişen ilişkideki önemli kilometre taşları şunlar:

1999: Çin Cumhurbaşkanı Jiang Zemin Suudi Arabistan’ı ziyaret etti.
2006: Kral Abdullah Çin’i ziyaret etti.
2017: Başkan Xi Jinping Suudi Arabistan’ı, Kral Salman bin Abdulaziz Al Saud ise Çin’i ziyaret etti.
2019: Veliaht Prensi Mohammed bin Salman Çin’i ziyaret etti.
2022: Başkan Xi Jinping Suudi Arabistan’ı ziyaret etti.

Kral Salman’ın 2017 yılında Çin’e yaptığı ziyaret; özellikle siyasi, askeri, ekonomik projeler ile güvenlik ve altyapı projeleri başta olmak üzere iki taraflı iş birliğinin büyümesiyle sonuçlandı. Benzer şekilde Xi Jinping’in 2016 ve 2022’deki ziyaretleri ticaret, kültür, turizm, teknoloji ve enerji dahil olmak üzere çok sayıda sektörde kapsamlı stratejik ortaklıklar kurulmasına büyük önem taşıyordu.

Xi’nin 2016 ziyareti sırasında Sino-Suudi Üst Düzey Ortak Komite (Sino-Saudi High-Level Joint Committee – HLJC) kuruldu ve iki ülke arasında imzalanan yaklaşık 30 milyar ABD doları değerindeki anlaşmalarla ekonomik ve stratejik iş birliğine odaklanıldı.^[2] 2017’de düzenlenen ikinci HLJC toplantısında, Suudi Arabistan’ın Cizan eyaletindeki yatırımları artırmayı amaçlayan ortak bir yatırım fonu oluşturuldu ve “Endüstriyel Hizmetler İçin Suudi İpek Yolu Şirketi” kuruldu.

2022 yılında, büyük dönüm noktaları teşkil eden üç zirve düzenlendi: Suudi Arabistan-Çin Zirvesi, ilk Çin-Körfez İş Birliği Konseyi (KİK) Zirvesi ve ilk Arap-Çin Zirvesi. Bu zirveler Suudi Arabistan’ın, Çin’in Orta Doğu ve Kuzey Afrika (MENA) bölgesine açılan kapısı olma rolünü güçlendirdi. Ayrıca enerji, yatırım, eğitim ve kültürel değişimler gibi alanlarda daha kapsamlı iş birliğinin temelini oluşturdu.

BRI’nin Suudi Arabistan Vizyon 2030 ile uyumu, özellikle turizm ve kültürel değişim yoluyla ticaret, altyapı gelişimi ve insanlar arası bağlantıları vurgulayarak bu çabaları desteklemeye devam ediyor.

Suudi Arabistan’ın Çin ile olan bağları ticareti ve ekonomiyi nasıl etkiliyor?

Suudi Arabistan ve Çin, bölgesel ve küresel sahnede yakın ekonomik bağlara ve önemli etkiye sahip. Her ikisi de Dünya Ticaret Örgütü ve G20’de yer almanın yanı sıra Asya Altyapı Yatırım Bankası (AIIB) gibi diğer bölge içi ekonomik organizasyonların ve blokların üyeleri.

Suudi Arabistan, Çin’in MENAT bölgesindeki ilk ticaret ortağı olmuştu.^[3] 2001 yılından bu yana Suudi Arabistan, Çin’in Orta Doğu’daki en büyük ticaret ortağı ve Çin’in KİK ile ticaretinin %35’inden fazlasını oluşturuyor.^[4] 2013 itibarıyla Çin, Suudi Arabistan’ın genel olarak en iyi ticaret ortağı oldu.^[5]

Buna paralel olarak Suudi Arabistan ve Çin arasındaki ticaret, 1990’da 417 milyar ABD dolarından 2023’te 107 milyar ABD dolarına önemli bir artış gösterdi.^[6] 2019-2023 yılları boyunca toplam ticaret hacmi 419 milyar ABD dolarını aştı.^[7]

Çin, Suudi Arabistan ham petrolünün en büyük ithalatçısı. 2022 yılında Suudi Arabistan’dan Çin’e yapılan toplam 78 milyar ABD dolarlık ihracatın yaklaşık 66 milyar ABD doları hidrokarbonlardı. Suudi Arabistan’dan Çin’e yapılan ihracat ağırlıklı olarak tüketim mallarından (%50) oluşuyor ve geri kalan kısmını makineler, elektronik ürünler, metaller, kumaşlar ve giysiler oluşturuyor.^[8]

Çin’in Suudi Arabistan Vizyon 2030’a desteği, 2016’dan itibaren yatırımlarda bir artışa yol açtı. Çin, 2005’ten Haziran 2024’e kadar Suudi Arabistan altyapı projelerine 54 milyar ABD doları yatırım yaptı. Bunların çoğu 2016 ve 2024 yılları arasında tahsis edildi. Çin, bu süre zarfında Suudi Arabistan’da toplam 14 milyar ABD doları harcadı ve bu harcamanın 9 milyar ABD dolarlık kısmı 2019 ile 2024 arasında yapıldı.^[9]

2019 yılında iki ülke, toplam 28 milyar ABD doları değerinde 35 adet ekonomik iş birliği anlaşması imzaladı.^[10] Yenilenebilir enerji, üretim, rüzgar türbini yapıları, türbin kanatları ve rüzgar jeneratörlerini kapsayan bu anlaşmalar, Çinli şirketlere Riyad’da faaliyet gösterme yetkisi sağlıyordu. Tüm bunları 2022’de daha fazla anlaşma takip etti. Toplamda 30 milyar ABD doları değerindeki bu anlaşmalar yeşil enerjiye, bulut altyapısına ve diğer dijital teknoloji, ulaşım, inşaat alanlarına ve daha fazlasına odaklanıyordu.^[11]

Bugün Suudi Arabistan pazarında inşaat, enerji ve petrokimyasal sektörlerinde yaklaşık 750 Çinli şirket faaliyet gösteriyor.^[12] Benzer şekilde Suudi Arabistan’ın da Çin’de, özellikle enerji ve petrokimya sektörlerinde birçok yatırımları bulunuyor. Ağustos 2024’te Kamu Yatırım Fonu (Public Investment Fund – PIF), altı adet Çinli finans kuruluşuyla 50 milyar ABD doları değerinde bir mutabakat anlaşması imzaladı.^[13]

Jameel Motors Çin ile nasıl büyüdü?

Yakın zamanda Abdul Latif Jameel, Çin otomotiv pazarına girişinin 25. yıl dönümünü kutladı. Çin ile ilişkilerimiz 1998 yılında Chengdu’da Toyota ve Lexus araçlarıyla Çin otomotiv işletmemizin (bugünkü adıyla “Jameel Motors China”) kurulmasıyla başladı. O zamandan bu yana Çin’deki stratejik odağımız, Yeni Enerjili Taşıtların (New Energy Vehicle – NEV) hızlı yükselişi ve gelecekte daha fazla büyüme planları ile dönüşüm geçirdi. Jameel Motors, 2024’te Çin’in yeni enerjili ticari taşıt liderlerinden biri olan Zhejiang Geely Farizon New Energy Commercial Vehicle Group ile bir anlaşma imzaladı. Anlaşma, toplam nüfusu 450 milyonu aşan 11 ülkede Farizon Auto NEV’lerinin distribütörlüğüne yeşil ışık yakıyordu.^[14] Ayrıca BYD, MG Motor, GAC Motor, Changan ve Geely Auto yolcu taşıtları dahil olmak üzere diğer pek çok hızlı büyüyen Çin otomotiv markasıyla güçlü ve büyüyen bağlantılarımız var. Ekim 2024’te Çin’in Shenzhen şehrinde yeni bir şirket ofisi açtık.

Tamamen elektrikli Farizon Auto SV, Birleşik Krallık’taki Millbrook Test Merkezi’nde kapsamlı denemelerden geçiyor. Görselin Sahibi: Jameel Motors.

Suudi Arabistan ve Çin arasında hangi endüstri sektörleri daha yakın bağlantılar kurdu?

Suudi Arabistan, Çin ve diğer Arap ülkeleri, MENAT bölgesi genelinde büyük ölçekli ve geniş kapsamlı inşaat projelerinde yer alarak, daha fazla ekonomik kalkınmayı ve iş birliğini destekleyen değerli kamu hizmetlerinin yanı sıra ticari ve kültürel altyapılar oluşturuyor. Sudan’da inşa edilen bir dizi baraj, Jazan Economic City’de Çin ile Suudi Arabistan’ın ortak projesi olan Jazan Sanayi Grubu ve Cezayir’de yeni açılan Djamaa El Djazair Camii ile son yıllarda Uzak Doğu, MENAT bölgesinin silüetinde daha fazla yer edinmeye başladı.

Bu esnada dijital altyapı; iş ve iletişimi modernize etmek için perde arkasında çalışıyor. Huawei, Alibaba ve Tencent dahil olmak üzere çeşitli Çin firmaları, bölgenin akıllı şehirler, bulut bilişim, e-ticaret platformları ve yeni nesil 5G ağlarına olan talebini güçlendirmeye yardımcı olmak için BAE, Suudi Arabistan, Mısır ve ötesindeki varlıklarını artırıyor.^[15]

Enerji, dünyanın kanıtlanmış petrol rezervlerinin %45’ine ve ham petrol ihracatının %25’ine sahip olan Çin ve KİK (Körfez İş Birliği Konseyi) ülkeleri için önemli bir stratejik ilgi alanı.^[16] Bu durum hiç de şaşırtıcı değil. Çin, KİK’in en büyük ticaret ortağı ve aynı zamanda petrolünün %40’ını Arap ülkelerinden ithal ettiği için petrokimya ürünleri alanında KİK’in en büyük ihracat pazarı.

Çin ve Suudi Arabistan, enerji geleceklerini güvence altına almak için çeşitli iş birlikleri kurdu. Örneğin Saudi Aramco, Yanbu Aramco Sinopec Refining Company’de (YASREF) Sinopec ile uzun süreli bir ortaklığa sahip ve kısa süre önce Çin’in Rongsheng Petrochemical Co. Ltd. şirketinde 3,4 milyar ABD doları değerinde bir hisse satın aldı. Ltd.^[17]

Ancak her şey petrolden ibaret değil. Vizyon 2030’un bir parçası olarak Suudi Arabistan, 2030 yılına kadar elektriğinin %50’sini yenilenebilir kaynaklardan üretmeyi planlıyor. Uzak Doğu ise bunu gerçeğe dönüştürmeye yardımcı oluyor. Son yıllarda çok sayıda yeşil enerji projesi ve iş birliği başlatıldı: örneğin Güney Koreli bir firma ile ortak olarak kurulan 2 milyar ABD doları tutarındaki güneş ve karbon siyahı entegre kompleksi ya da Suudi Arabistan’da 12 GW’tan fazla güneş enerjisi varlığı geliştirmeye yardımcı olan Çin İpek Yolu Fonu ya da BAE, Güney Afrika, Ürdün, Mısır ve Fas’taki diğer güneş ve rüzgar projeleri gibi.^[18]^,[19]

Turizm, zenginlik yaratmak için bir başka önemli kaynak ve dünyanın en büyük yabancı turist kaynağı olan Çin, bu sektörde ana hedeflerden biri. Suudi Arabistan, 2030 yılına kadar yılda 5 milyon Çinli ziyaretçi çekmeyi ve böylece Çin’i ülkedeki en büyük üçüncü turist kaynağı haline getirmeyi hedefliyor.^[20]

Suudi Arabistan, Çin vatandaşlarının vize almasını kolaylaştırırken Saudi Arabian Airlines, iki ülke arasındaki bağlantıyı güçlendirmek için 2023 yılında Çin’e doğrudan uçuşlar başlattı. Aynı yıl, Suudi Arabistan Turizm İdaresi Şanghay’da ilk uluslararası tanıtım kampanyasını gerçekleştirdi ve 500 milyon Çinliye ulaşarak 80.000 katılımcı çekti.^[21] Benzer şekilde Çin, Çinli grup turları için Suudi Arabistan’a “Onaylı Destinasyon Statüsü” verdi. Çok sayıda Çinli seyahat acentesi artık Suudi Arabistan’a tur paketleri sunuyor. Sadece 2024’ün ilk yarısında ülkeyi 100.000’den fazla Çinli turist ziyaret etti. Bu, yıldan yıla %29’luk bir büyümeye işaret ediyor.^[22]^,[23] Turizmdeki bu artış hem önemli bir gelir akışı oluşturuyor hem de iki ülke arasındaki kültürel bağları daha da güçlendiriyor.

Çin ve Suudi Arabistan arasında kültürel ilişkiler nasıl gelişti?

Vizyon 2030, Suudi Arabistan’ın mirasını, değerlerini ve yumuşak gücünü küresel sahnede sergilemeyi amaçlıyor. Çin, Suudi Arabistan’ın kültürel hedeflerini, özellikle de sürekli uyumu beslemenin bir yolu olarak güçlü bir şekilde destekliyor. Son yıllarda iki ülke kütüphaneler açtı ve görsel sanatlar, sahne sanatları, tiyatro, mimari, tasarım, geleneksel el sanatları ile ilgili kültürel kuruluşlar kurdu.

Eğitim, temel odak noktalarından biri. 2017 yılında Pekin Üniversitesi’nde Kral Abdulaziz Halk Kütüphanesi’nin açılması, Çin’deki en büyük Arap platformunun kurulmasını sağlayarak önemli bir dönüm noktası oldu.^[24] 2019’da Suudi Arabistan, uzun süredir devam eden “tek bir dil öğretme” politikasının değişimine işaret ederek tüm seviyelerdeki Suudi okullarında Mandarin Çincesi eğitimi verileceğini açıkladı.^[25]

Çin ise buna karşılık olarak Arapça eğitimlerini artırdı.^[26] Aynı zamanda her iki ülke de öğrenci değişimlerini teşvik ediyor, bu nedenle giderek artan sayıda lisans öğrencisi Suudi Arabistan’da veya Çin’de eğitim görmeyi seçiyor.

Bugünün öğrencileri; yarının yatırımcılarını, yenilikçilerini ve girişimcilerini temsil ediyor ve pek çoğu artık Sino-Suudi iş birliğini norm olarak görecek.

Başka hangi MENAT ülkeleri Uzak Doğu ile bağlarını güçlendiriyor?

Bölgelerinde ilişkilerini güçlendirmek ve daha yakın bağlar kurmak isteyen ülkeler sadece Çin ve Suudi Arabistan değil. Örneğin Suudi Arabistan ve Japonya, petrol ve gaz başta olmak üzere enerji konusunda güçlü bir ortaklık paylaşıyor ve Japonya ham petrol ithalatının %40’ını Suudi Arabistan’dan tedarik ediyor.^[27] Japon şirketleri ayrıca Suudi Arabistan’daki Petro Rabigh girişimi (Suudi Aramco ve Sumitomo Chemical arasında bir iş birliği) gibi petrokimya projelerinde de önemli bir rol oynuyor.^[28]

Japonya, Suudi Arabistan’ın Vizyon 2030’undaki önemli ortaklardan biri ve robotik, yapay zeka ve yenilenebilir enerji de dahil olmak üzere teknoloji ve yeniliklere uzmanlığıyla katkı sağlıyor.^[29] 2022’de her iki ülke, amonyak ve karbon geri dönüşümüne odaklanma dahil olmak üzere, Japonya’da 2050 ve Suudi Arabistan’da 2060 yılına kadar net sıfır karbon emisyonunu hedefleyen temiz enerji anlaşmaları imzaladı.^[30]

Japon şirketleri; Mekke, Medine, Cidde ve King Abdullah Economic City’yi birbirine bağlayan Haramain Yüksek Hızlı Demir Yolu gibi yüksek hızlı demir yolu sistemlerinin geliştirilmesi de dahil olmak üzere, Suudi Arabistan’daki büyük altyapı projelerinde yer alıyor.

Japon yatırımları, Kahire metro sistemi gibi projelere önemli katkılarla Mısır’ın altyapı gelişiminde de önemli bir rol oynuyor. 2022 yılında Japonya Uluslararası İş Birliği Ajansı (Japan’s International Cooperation Agency – JICA), Kahire Metro Hattı 4’ün ilk aşaması için Mısır ile bir anlaşma imzaladı ve Japonya’nın, Mısır’ın ulaşım ve altyapısını modernleştirmeye yönelik devam eden taahhüdünü vurguladı.^[31] Japonya Mısır’a taşıt, makine ve elektronik ihraç ederken Mısır ise Japonya’ya petrol, doğal gaz ve tarım ürünleri ihraç ediyor; dolayısıyla iki ülke arasında ciddi düzeyde ticari faaliyetler gerçekleştiriliyor.^[32]

Abdul Latif Jameel 80 yıl önceki kuruluşundan bu yana, özellikle de Toyota ile 70 yılı aşkın bir süredir devam eden ortaklığı sayesinde, Japonya ile olağanüstü güçlü bağlantılardan yararlandı. Bu ilişki, daha sonra MENAT bölgesinde otomotiv ulaşımında Toyota ve Lexus hibrit araçları ve hidrojenle çalışan araçlar gibi yeni ve sürdürülebilir modellerin geliştirilmesinde ve bunların popülerliğinin sağlanmasında önemli bir rol oynadı.

Binek araçların yanı sıra Hino Trucks, Toyota Materials Handling, Komatsu madencilik ve inşaat çözümleri gibi Uzak Doğu markaları ile iş birliği yaparak ticari araçlar, ekipman ve lojistik gibi diğer ulaşım alanlarına ve inşaat sektörüne hizmet veren bir dizi güç üretimi çözümleriyle ortaklığımızı genişletmiş durumdayız.

2024 yılında Japonya’nın Tokyo Midtown Yaesu bölgesinde ve ayrıca Çin’in Shenzhen şehrinde yeni bir ofis açarak, mevcut ve gelecekteki iş ortaklarımızla iş birliğini genişletme taahhüdümüzü pekiştirdik.

Hızla büyüyen bir diğer Uzak Doğu ekonomisi olan Güney Kore de MENAT bölgesindeki bağlantılarını güçlendiriyor. BAE, Güney Kore’nin Körfez bölgesindeki en büyük ikinci ticaret ortağı.^[33] BAE enerji sektörünün ayrılmaz bir parçası haline gelen Güney Kore’nin en dikkat çekici katkılarından biri, Korea Electric Power Corporation (KEPCO) tarafından Arap dünyasında türünün ilk örneği olan Barakah Nükleer Enerji Santrali’nin geliştirilmesi yönündeki katkılar oldu.^[34]

Güney Kore ayrıca Türkiye ile de güçlü bir iş birliği geçmişine sahip ve bunun bir örneği, Güney Koreli şirketler tarafından inşa edilen dünyanın en uzun asma köprüsü “1915 Çanakkale Köprüsü”.^[35] Buna ek olarak her iki ülke, savunma sektöründeki bağlarını derinleştirdi: Güney Kore, Türkiye’ye savunma teknolojisi sağlarken Türkiye ise Güney Kore’ye tekstil ve otomotiv parçaları ihraç ediyor.^[36] Ülkeler, ticaretin yanı sıra rüzgar ve güneş enerjisi başta olmak üzere yenilenebilir enerji projelerinde ortak girişimlere de atıldı. Örneğin Türkiye’nin en büyük güneş enerjisi santrali, Kalyon Holding ve Güney Koreli Hanwha tarafından ortaklaşa geliştirildi.^[37]

Gelecekte MENAT ile Uzak Doğu ilişkilerini ne bekliyor?

Çin’in dünyanın önde gelen ekonomik süper güçlerinden biri olarak yerini sağlamlaştırması ve Uzak Doğu’nun en canlı bölgesel ekonomilerden biri olması nedeniyle, MENAT ülkelerinin stratejik ve ekonomik ittifaklarını daha da güçlendirmesi oldukça mantıklı bir hamle olacak. Son yıllara bakılacak olursa ilerleyen senelerde MENAT, Çin ve diğer Uzak Doğu ülkeleri arasındaki etkileşimlerin, ilgili tüm tarafların refahını ve siyasi etkisini daha da artıracağını ve dünyanın en dinamik bölgelerinden ikisi için kalıcı, iş birliğine dayalı bir gelecek sağlayacağını söylemek mümkün.

^[1] The State Council, People’s Republic of China, “China’s Arab Policy Paper,” January 13, 2016.

^[2] “Saudi Arabia, China Emerge as Comprehensive Strategic Partners as Chinese President Xi Jinping Wraps up State Visit,” Arab News, December 10, 2022

^[3] https://www.chinadailyhk.com/hk/article/304514

^[4] https://www.chinadaily.com.cn/a/202410/29/WS672016faa310f1265a1ca100.html

^[5] https://www.chinadaily.com.cn/a/202410/29/WS672016faa310f1265a1ca100.html

^[6] https://www.arabnews.com/node/2274256

^[7] https://embassies.mofa.gov.sa/sites/China/EN/AboutHostingCountry/SaudiRelations/Pages/default.aspx

^[8] World Bank, “China Product Exports and Imports to Saudi Arabia 2022.”

^[9] https://www.aei.org/china-global-investment-tracker/

^[10] https://www.reuters.com/article/business/saudi-china-sign-28-billion-worth-of-economic-accords-spa-idUSKCN1QB1EU/

^[11] https://www.reuters.com/world/chinas-xi-starts-epoch-making-saudi-visit-deepen-economic-strategic-ties-2022-12-07/

^[12] Hu Weijia, China-Saudi Arabia Investment Cooperation Strengthening Amid Global Uncertainties,” Global Times, November 26, 2024.