Suudi Arabistan’ın kurumsal sektörünün modernleşmesi, küresel işletmelerin dikkatini çeken ve ülke için daha da parlak bir geleceğe işaret eden ekonomik ve sosyal girişimlerle cesaret verici bir 2018’den sonra hız kazanıyor.

PricewaterhouseCoopers’ın (PwC) 2019 Yıllık Küresel CEO Anketi‘nde belirttiği gibi Suudi Arabistan diğer Orta Doğu ülkelerindeki CEO’ların giderek daha fazla odaklandığı bir nokta: “Bölge için büyüme motoru ve Vizyon 2030 dönüşümü hızla devam ederken, bölgede başarılı olmak için CEO’larımızın Krallık’ta başarılı olmanız gerektiğine inandığı açık.” [1]

View of Middle East CEOs

Aynı raporda, bölgenin CEO’larının yüzde 90’ı gibi ezici bir çoğunluğu gelecek üç yıl boyunca gelir artışının küresel ortalamanın yüzde dört kadar üzerinde olacağına çok veya biraz güvendiğini belirtiyor. Ve giderek artan bir uluslararası kurumsal zihniyet sergileyen aynı CEO’ların yeni stratejik ittifaklara ve iş ortaklıklarına küresel olarak emsallerinden daha açık olduğu gösterildi (yüzde 49’a yüzde 40).

Bu arada Bloomberg, 1 Haziran tarihli Suudi Arabistan Para Makamı raporuna değinerek, hükümetin bütçe açığının 2018’de GSYİH’nın yüzde 4,6’sına düştüğünü söyledi (2017’deki yüzde 9,3’ten oldukça düşük); aynı dönemde hükümetin geliri yüzde 30 artarken harcama yüzde 11 artarak yaklaşık 1 trilyon Suudi riyali oldu [2].

Önümüzdeki yıllarda ekonomik çeşitliliğin daha fazla artmasının önemini teyit eden Uluslararası Para Fonu, Suudi Arabistan’daki petrol dışı ticari büyümenin 2019’da yüzde 2,9’a çıkacağını ve ardından günümüzün devam eden reformları yarar sağladıkça orta vadede yüzde 3-3,25’e kadar şişeceğini tahmin ediyor [3].

Bu bulgular hep birlikte, kurumsal inovasyon için canlı bir inkübatör olmaya kararlı bir ülkenin, bugünün zorluklarını geleceğin fırsatları için bir sıçrama tahtası olarak kullanan bir ülke halinde canlı bir tablosunu çiziyor.

Reformlar, gelecekten etkilenmeyecek bir kurumsal görünüme yardımcı oluyor

İyimserlik nedenleri çok haklı.

Bu yıl hükümet, orta vadeli bir Özel Sektör Teşvik Planına tahsis edilen 53 milyar ABD doları ile birlikte 293 milyar ABD dolarının üzerindeki bir tutar ile şimdiye kadar elinde bulunan en büyük bütçeye sahip oldu. Haziran 2019’da Suudi Arabistan MSCI Yükselen Piyasalar Endeksinde ilk kez yer aldı ve MSCI bunun şunun ardından geldiğini belirtti: “bu tür yatırımcılara piyasa erişimini etkin bir şekilde artıran, Suudi Arabistan hisse senedi piyasasında mevzuat ve faaliyet ile ilgili bir dizi gelişme” [4]

Ülke çok başarılı bir dönemde bulunuyor ise itibarın bir bölümü iddialı ve devam etmekte olan reform programına gitmelidir.

2018 yılında Katma Değer Vergisi (KDV) getirilmesi, Suudi Arabistan’ın ekonomik çerçevesini uluslararası modele daha uygun hale getirmeye yardımcı oldu – ve malların ve hizmetlerin çoğunda yüze 5 ile, beşte dördü ülkedeki iş vergisini ve kişisel vergiyi hâlâ rekabetçi veya çok rekabetçi bulan CEO’ların çok azının soğumasına neden oldu.[5]

2018’de kadın sürücü yasağının kaldırılması, para kazanmak, vergi vermek ve girişimci olmak için işgücünün yepyeni bir demografik parçasını serbest bıraktı. Ağustos 2019’da yapılan açıklamada da belirtildiği gibi kadınlar erkek bir velinin izni olmadan pasaport başvurusunda bulunabilecek ve yurtdışına seyahat edebilecek. Suudi Arabistan Enformasyon Bakanlığı bu girişimin ülkenin “erkek haklarına eşit şekilde kadınların haklarını ve güç kazanmalarını teşvik etme çabalarının[1]” önemli bir parçası olduğunu söyledi.

Aşamalı şekilde serbestleşmenin başka bir belirtisi de, 1979’dan beri sinemaların ilk kez açılması ve çok çeşitli uluslararası müzik ve performans sanatçılarının ülkeye gelmesi ile eğlence endüstrisinin büyük bir genişlemeye hazırlanması. PwC, film gösterisinin kendi başına GSYİH için 266,6 milyon ABD Doları üreteceğini ve 2020’ye kadar bin yeni iş yaratacağını tahmin ediyor [6] – daha rahat koşullardaki bir toplum daha fazla denizaşırı işletme ve turist çekmeye yardımcı olduğu için ilgili yararlardan söz etmeye gerek bile yok.

IMF bu reformlar dizisinin şimdiden somut sonuçlara dönüşmeye başladığını açıkça görüyor ve petrol dışı gelirlerde bir büyüme ve daha fazla mali şeffaflık olduğunu teyit ediyor. [7].

Yine de, IMF, zorlukların devam ettiğini söylüyor. Suudi Arabistan, fosil yakıt üretimine olan ekonomik bağımlılığını giderek azaltmakta iken, ülke uluslararası petrol fiyatlarındaki dalgalanmalara karşı savunmasız kalmaya devam etmekte ve kamu sektörü tarafından işgal edilen ekonominin göreceli oranı diğer birçok ülkeye kıyasla büyük kalmaktadır.

Hep birlikte ele alındığı zaman, Suudi Arabistan, IMF’nin “ayrıştırılmış , üretken ve rekabetçi bir ekonomi” idealine doğru hızla yol almaya devam edebilir.

Altın bir gelecek Vizyonu için çabalamak

Suudi Arabistan’ın reform sürecinin merkezinde, petrole bağımlılığı azaltmak, yerel ekonomiyi ayrıştırılmış duruma getirmek, kamu hizmetlerini iyileştirmek ve dış ticareti daha fazla teşvik etmek için uzun vadeli bir tasarım olan Suudi Vizyonu 2030 ulusal kalkınma stratejisi bulunuyor.

2016 yılında Veliaht Prens Muhammed bin Salman tarafından başlatılan Vizyon 2030, Suudi Arabistan’ı küresel pazara açmakta temel bir öneme sahip oldu. Reuters bu etkinin başlangıçtaki bir göstergesi olarak 2018’de Suudi Arabistan’a yapılan yabancı yatırımların yüzde 110’luk bir artışla 3,5 milyar ABD dolarına ulaştığını belirtti. [8].

Rakamları açıklayan ekonomi ve planlama bakanı Muhammed el Tuwaijri ayrıca, 2019’da özelleştirme için ekonomide beş sektör belirlendiğini ve 2020’ye kadar 12.000 civarında iş ve 25-40 milyar Suudi riyaline kadar gelir yaratacağını belirtti.

Ekonomik ve Kalkınma İşleri Konseyi (CEDA) vasıtası ile yönetilen Vizyon 2030, Suudi Arabistan’ın küresel bir yatırım merkezi haline gelmesine yardım etmenin yanı sıra kendisini Asya, Afrika ve Avrupa’yı birbirine bağlayan bir ulaştırma, seyahat ve lojistik merkezi olarak konumlandırması için bir dizi amiral gemisi projesi içeriyor.

Vizyon 2030 başlığı altında yaklaşık 80 proje bulunmaktadır ve bunların birçoğu Kamu Yatırım Fonu tarafından finanse edilmekte ve tümü ülkeye yayılan yeni uluslararası tutumu yansıtmaktadır.

Bunların arasında, Hicaz sahilinin kuzey kesiminde 50 adadan ve 34.000 kilometrekare araziden oluşan, “uluslararası standartlara eşit yasalarla yönetilen” ve basitleştirilmiş vize düzenlemelerine sahip olan yarı özerk bir Kızıl Deniz turizm ve dinlence yeri geliştirme projesi bulunmaktadır [9].

Başka bir yerde ise bir kraliyet kararnamesi ile, spor etkinliklerini, kültür merkezlerini, konser alanlarını ve bir tema parkını içeren 2 milyar sterlinlik fonu ile bir Eğlence amaçlı Genel Yönetim Alanı açıklandı.

Büyük bütçeli diğer planlar arasında Mısır ve Ürdün sınırı yakınındaki Tabuk ilinde önerilen bir ‘akıllı şehir’ projesi olarak 500 milyar ABD dolarlık NEOM projesi bulunmaktadır. Kendi vergi ve iş kanunları ve bağımsız bir yargı sistemi olan 26.500 kilometrelik bir geliştirme projesi devlete ait bir petrol şirketi olan Suudi Aramco’nun 2020/2021’de ilk halka arzı ile kısmen finanse edilecek. [10].

Ayrıca sırada, Suudi Arabistan’a 200 gigawatt enerji sağlamak için Japonya’nın SoftBank ortaklığı ile 200 milyar ABD doları değerinde bir güneş enerjisi üretimi projesi var. [11].

Oxford Business Group’taki (OBG) yatırım uzmanları Suudi Arabistan’ın geleceğini “parlak ve genç” olarak nitelendirirken Vizyon 2030’un hedeflerinin son derece ulaşılabilir olduğunu belirtiyor. OBG’nin Suudi CEO’lar anketine katılanların yüzde 82’si ülkenin “Vizyon 2030 hedeflerini gerçekleştirmek söz konusu olduğu zaman başarılı ya da çok başarılı olacağına” inanıyor ve OBG bu yüzden şunu belirtiyor: “nüfusun yüzde 70’i 30 yaşın altında olan Suudi Arabistan’da yüksek düzeyde eğitim almış genç vatandaşlardan oluşan geniş bir demografik bölümün teşvik ettiği yenilenmiş bir dinamizm duygusu”.

Reformlar Suudi Arabistan’ı iş dünyasının en üst düzeyine yükseltmeye yardımcı oluyor

Vizyon 2030 projesi, Suudi Arabistan Genel Yatırım Makamını (SAGIA) 2017’de Tayseer komitesini çalışmaya başlatarak yatırım stratejisini daha da iyileştirme teşvik etti.

Tayseer, özel sektör için iş ortamını dört ana yoldan artırmak için tasarlanmıştır: devlet hizmetlerini daha verimli hale getirerek; Suudi Arabistan’ı küresel olarak iş yapmak için ilk 20 ülke arasına yerleştirerek; özel sektörü teşvik etmek için yeni düzenlemeler getirerek; özel sektörü karar alma sürecine daha doğrudan dahil ederek.

Sınır ötesi ticareti düzenlemek, yatırımcıları korumak, sözleşmeleri güçlendirmek ve şeffaflığı artırmak için şimdiden yeni kurallar getirildi. Dünya Bankası’nı 2018’de G20 ülkeleri arasında Suudi Arabistan’ı 4’üncü ‘En İyi Reformcu’ olarak göstermeye ikna edecek şekilde yüz reform daha onay bekliyor.

Vizyon 2030, ülkenin hedefini Doğrudan Yabancı Yatırımı 2030’a kadar GSYİH’nin yüzde 3,8’inden uluslararası referans seviyesi olan GSYİH’nin yüzde 5,7’sine çıkarmak olarak resmileştirmektedir. Ve Çin’in ekonomisinin 2030’a kadar ABD’den daha iyi performans göstereceği sanıldığı için Uzak Doğu ile daha da yakın bağlantılar araştırılıyor. Çin zaten Suudi Arabistan’a en büyük mal ithalatçısı ve Suudi Arabistan ihracatında en büyük ikinci pazar durumunda. “Körfez ile Asya arasındaki bu artan bağların jeopolitik düzenlemeleri ve ilişkileri yeniden şekillendirme potansiyeline sahip olduğuna” inanan The Washington Post için bu, etkisiz olmayan güçlü bir karışım.

Ekselansları Müh. İbrahim El-Ömer, SAGIA valisi, şöyle diyor: “Krallık’ta iş yapmayı kolaylaştırmayı hedefleyen reformları yönlendirerek ve yatırım fırsatlarını tanımlayıp destekleyerek Vizyonun vadettiklerini sunmak için çalışmaya devam ederken Suudi Arabistan’ın dünya sahnesinde iş yapmak için bilinen heyecan verici yerler arasında daha geniş yer kaplayacağını umuyorum.”

Halka arzlar değeri ve artan özgüveni gösteriyor

Böylece stratejiler faydalar sağlıyor ve gelecekteki daha büyük bir ekonomik faaliyeti haber veren umutlar oluşturuyor. Ernst & Young (EY), 2018’de tüm MENA bölgesinde hep birlikte yaklaşık 3 milyar dolara varan 26 halka arz kayıt etti; Körfez İşbirliği Konseyi (GCC) üyeleri, beraberce 2,5 milyar ABD dolarından fazla bir değere sahip olmak üzere bu halka arzların 18’ini gerçekleştirdi; ve bunlar arasında Suudi Arabistan 1.472.4 milyar ABD doları değere sahip 12 halka arz ile hem hacim hem değer bakımından başı çekti [12].

EY, 2018 sonunda özel önem taşıyan iki Suudi halka arzını vurguladı: Alkhabeer GYO (64,1 milyon ABD doları topladı) ve Ulusal Öğrenme ve Eğitim Şirketi (66,7 milyon ABD doları topladı).

Ayrıca, EY, ülkenin 2019’da, su, tarım, enerji ve spor gibi sektörlerde 20 şirket daha özelleştirmeyi planladığını belirtti: “Hükümet şeffaflığın artmasına yardımcı olmak için işletmelerdeki azınlık çıkarlarını korumayı ve her varlığın belirli bir yüzdesi için halka arz ve başka ticari işlemler gerçekleştirmeyi planlıyor.”

Suudi Arabistan Para Ajansı (SAMA) ise kendi adına, bir Suudi mevcudiyeti isteyen bölgesel bankalardan gelen ilginin artmakta olduğunu gördüğünü belirtiyor. İsviçre bankası Credit-Suisse bu yıl Suudi Arabistan’da bankacılık lisansı almak için başlama kararı elde ederken, Citigroup ve Moelis & Co gibi başka yabancı yatırım bankaları da ülkede faaliyet göstermek için izin almaya çalışıyor.

SAMA Valisi Ahmed el-Kholifey Reuters’e konuşurken şunları söyledi: “Bunu ekonomimize ve özellikle bankacılık sektörümüze bir güven oyu olarak görüyoruz.” [13]

İleriyi düşünen, dışarıya açık

Abdul Latif Jameel ülkenin temel taşı işletmelerinden birisi olarak özel sektörün hızla büyümesinin ve dönüşmesinin ön saflarında yer almaktadır.

Vizyon 2030’un ve çok uluslu bir perspektiften Suudi Arabistan’ın gelişen kurumsal ortamının üzerinde yaptığı etki ulaştırma, üretim, enerji, finansal hizmetler, emlak ve daha başkaları olmak üzere çok çeşitli endüstrilerdeki genişleyen yatırımları vasıtası ile ortaya konmaktadır.

Abdul Latif Jameel daha 2018’de, Vizyon 2030’un ‘İş Yapmaya Açık Gelişen Ekonomi konseptinden’ ilham alan entegre bir tesis yönetimi (IFM) şirketi olan Muheel isimli yeni bir iş ortaklığı kurmak için Al Muhaidib Group ile ekip kurdu. Ardından, Kızıldeniz Sahili’nde Shuqaiq’te 700 yeni iş yaratmaya ve Vizyon 2030’a göre binlerce eve ve işletmeye temiz su sağlama amaçlı 600 milyon ABD doları değerinde bir tuz giderme tesisi geliştirmeyi kabul ettiği devasa bir altyapı anlaşması var. yatırım ve istihdamı arttırma hedefi.

Suudi Arabistan’daki modernleşmiş kurumsal ortamdan daha fazla şirket yurt içinde yararlandıkça – ve daha fazla yabancı hükümet ve işletme onun halkının potansiyelini, becerilerini ve tutkusunu tanıdıkça – Abdul Latif Jameel’in dışarıya açık ve ileriyi düşünen yaklaşımı 2030’a doğru hamleyi başlatmak için onun iyi bir donanıma sahip olduğu anlamına geliyor.

Ekselans Veliaht Prens Muhammed bin Salman, Vizyon 2030 prizmasından ülke hakkındaki vizyonunu anlatırken, bu plan “tüm vatandaşlarımızın gelişen bir ekonomide başarılı olmak için hayallerini, umutlarını ve isteklerini gerçekleştirebilecekleri canlı bir toplum yaratmak üzere yeni bir gelişim aşamasına doğru özlemlerimize rehberlik etmektedir” dedi. [14]

[1] https://www.pwc.com/m1/en/ceo-survey.html

[2] https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-06-02/saudi-arabia-s-economic-growth-seen-picking-up-again-in-2019

[3] https://www.imf.org/en/News/Articles/2019/05/15/mcs051519-saudi-arabia-staff-concluding-statement-of-the-2019-article-iv-mission

[4] https://www.msci.com/www/blog-posts/saudi-arabia-inclusion-and/01297979912

[5] https://oxfordbusinessgroup.com/blog/billy-fitzherbert/obg-business-barometer/how-do-ceos-saudi-arabia-view-local-conditions-during-times-of-global-economic-uncertainty?utm_source=Oxford%20Business%20Group&utm_medium=email&utm_campaign=10248469_OBG%20Business%20Barometer%3A%20Saudi%20Arabia%20CEO%20Survey&utm_content=KSASurvey-Jan19-BillyAnalysis&dm_i=1P7V,63NRP,QZEKVW,NYQTI,1

[6] www.pwc.com/m1/en/publications/cinemas-in-saudi-arabia-opportunity.html

[7] https://www.imf.org/en/News/Articles/2019/05/15/mcs051519-saudi-arabia-staff-concluding-statement-of-the-2019-article-iv-mission

[8] https://uk.reuters.com/article/us-saudi-budget-energy-industry-idUKKBN1OI0QU

[9] https://www.telegraph.co.uk/travel/galleries/the-worlds-most-visited-cities-where-does-london-rank/mecca/

[10] https://www.cnbc.com/2017/10/24/saudis-500-billion-plan-to-neom-business-city.html

[11] https://www.reuters.com/article/us-saudi-softbank-group-solar/softbank-says-it-is-working-with-saudi-pif-on-solar-power-project-idUSKCN1MC28T

[12] https://www.ey.com/en_gl/newsroom

[13] https://www.ey.com/en_gl/newsroom

[14] https://vision2030.gov.sa/en

[1] Saudi Arabian women finally allowed to hold passports and travel independently, CNN, 2 August 2019